Zeytin’in Mitolojik Öyküsü

Akdenizin ilk evcilleştirilmiş, aşılanmış ağaçlarından biri olan Zeytinin diğer adı Ölmez Ağaç’tır. Varlığıyla canlılara yuva olmuş onlara hayat vermiştir. İÖ. 17. yy.da Hititlerde ağız temizlemek için içinde zeytin yaprakları ve dalları bulunan sular kullanılırdı.

Zeytinin mitolojideki öyküsü akıl ve zeka tanrıçası Athena ile başlar. Zeus Olympos tanrılarının egemenliğini kurduktan sonra Okeanus kızı Akıl tanrıçası Metis ile birleşir. Metis hamile kalır. Zeus Akıl tanrıçasını ve ondan doğacak olan çocuğunun akıl gücünün kendi tarafından yönetileceğini düşünerek hamile Metis’i yutar.  Bir süre sonra Zeus’un başı dayanılmaz bir biçimde ağrımaya başlar. Hephaistos’a baltasını alıp yanına gelmesini emreder. Hephaistos yanına gelir ve baltayla başını yarar. Zeus’un başından tüm teçhizatı, miğferi ve zırhıyla ATHENA doğar. İzmir Aliağa’da ( Kyme ) de doğan ve tanrıların doğuşunu yazan Hesiodos Athene ile igili olarak şunları söyler;

” Dünyayı birbirine katan, hiç yorulmadan orduları yöneten,

cenk ve savaş bağırışlarından hoşlanan,

yüceler yücesi sayılan tanrıça”

Athena bir savaş tanrıçası da sayılırdı. Ancak kardeşi Savaş Tanrısı Ares kadar heyecanlı, atak değildi. Olayları akıllıca ve sakin bir biçimde değerlendirir, ona göre hareketlerini planlardı.

Attika bölgesinin ve Atina şehrinin koruyucu tanrıçasıdır. Bu ünvanı Denizler Tanrısı, Zeus’un kardeşi Poseidon ile yarışarak kazanmıştır. Poseidon yeni kurulan bu şehre  adının verilmesini, Athena ise şehrin kendi adıyla anılmasını istiyordu.  Tüm tanrılar bu yarışmayı hakem ve yargıç olarak izliyorlardı. Poseidon şehrin Akropolünün (Yukarı şehir, kutsal şehir) üzerinde tuzlu bir göl oluşturur. Bazı mitoslara göre Poseidon elindeki mızrağı ile kayaya vurur, kayadan çıkan çok güçlü bir atı şehre hediye eder. Athena ise Akropode elindeki mızrağı yere saplar, oradan çıkan gümüş rengi yapraklarıyla, çiçekleriyle ve meyvaları ile bir zeytin ağacını şehre hediye eder. Yargıç makamında oturan tanrıçalar ve tanrılar zeytin ağacını çok daha yararlı olduğunu öne sürerek alkışlarla Athena’yı kutlarlar ve şehrin yetkisini Athena’ya verirler. Şehrin adı da yarattığı zeytin ağacı sayesinde kendi adına uygun olarak Atina olmuştur.

Atina Akropolünde (Üst şehir, Kutsal alan) Klasik Çağda inşa edilmiş olan ve Athena adına Parthenon adıyla inşa edilmiş olan tapınağın heykeltraşlık eserleri ünlü yontucu Pheidias tarafından yapılmıştır. Bu antik çağın çok önemli tapınağının batı alınlığında Athena ve zeytin ağacı, hemen yanında da Poseidon ve atı betimlenmiştir. Zeytin ağacının bu harika tapınağın alınlığında yer alması, o çağda zeytine verilen önemi anlatmaya yeter.

Mitolojinin güç sembolü Herakles ya da Herkül’ün yanından hiç ayırmadığı sopası Zeytin ağacından yapılmadır. Herakles Zeus’un Alkmene adlı çok güzel bir kraliçeden doğan çocuğudur. Doğan gürbüz çocuk annesi tarafından büyütülürken Zeus oğlunun bir tanrıça tarafından emzirilmesini ister. Herakles Haberci tanrı Hermes tarafından kaçırılarak Olympos’a getirilir. Hera uyurken onun yanına koyarlar ve bebek Herakles Hera’nın sütüyle beslenir. Ancak sütü o kadar hızlı emer ki Herakles doyup ayrıldıktan sonra Hera’nın memesinden sütler fışkırır. Gökteki bizim Samanyolu  dediğimiz, ancak yabancı dillerde Süt Yolu anlamıne gelen isimle anılan yıldızlar topluluğu ortaya çıkar. (Milk Way, Milchstrasse gibi). Herakles yaşadığı zor anlarda Zeytin ağacını hep yanında taşıdı. Yorulduğunda dinlenirken hep zeytin ağacına dayandı. Sanki ondan güç alır gibi.

Apollon’un oğul torunlarından bir kız torunu Elais (Zeytinyağı) adını taşıyordu. Elais’in Kardeşleri Spermo (buğday tanesi) ve Oino (Şarap) ile birlikte Traoia savaşında Akhalara yardıma gittiler. Savaşın çok uzun sürmesi nedeniyle savaştan kaçtılar. Çünkü yaşları geçiyordu ve evlilik yaşları bitiyordu. Akhalı askerler farkına varınca onları kovaladılar. Ancak Tanrı Dionysos onları Akhalı askerlerin elinden kurtardı ve onları güvercin kılığına soktu.

Zeytin mitolojide Barış Tanrıçası Eirene’nin de simgesidir. Eirene her zaman elinde bir zeytin dalıyla temsil edilir.

Atina için yapılan seçimi Athena kazandıktan sonra Poseidon’un oğlu Halirrothios babasının bu yarışı kaybetmesini bir türlü kabul edemez. Duyduğu öfkeyle bir balta kaparak Athena’nın bağışladığı Zeytin ağacını kesmek istedi. Baltayı kaldırdı, tam ağaca vurmak üzere salladığı anda balta tersine döndü. Halirrothios baltasıyla kendi kafasını kesti.

Zeytin ağacına hiçbir fenalık işlemiyordu. Persler Atina’yı zaptettiklerinde şehrin çevresinde bulunan zeytin ormanlarını ateşe verdiler. Bütün ağaçlar yandı. Ancak daha sonra yanan kütükler tekrar yeşerdi ve filiz verdi. Bu olay Atina’nın zaptedilmesine karşın yılmadığının bir göstergesi olarak kabul edildi.

Athena adına düzenlenen Panathenaia bayramlarında yapılan yarışlarda kazananlara verilen ödül Amphora dolusu zeytinyağıdır. Yarışmalardan önce atletler vücutlarını yağlarla ve yarışmadan sonra özel bıçaklarla vücutlarından yağları sıyırarak temizlenirlerdi. Bizdeki yağlı güreşler de antik çağdan gelen bir gelenek olarak kabul edilebilir. Her dönemde bilindiği gibi zeytinyağından yapılan sabunlar da sağlıklı birer temizleme ürünü olarak kullanılagelmiştir.

Daha sonraları basılan Atina sikkelerinde Athena başı zeytin dalından yapılmış çelenkle darp edilmiştir. Side’de  darp edilen Pers sikkesinde de Akıl ve Bilgi Tanrıçası  Athena zeytin dalıyla birlikte betimlenmiştir.

İzmir’li Homeros’un yazdığı Odysseia Destanında Kyklops adı verilen devlerin topuzu zeytin ağacındandır.

Vatikan Müzesinde sergilenen ve Roma İmparatorluk çağına tarihlenen bir kabartma üzerinde Zeytinyağı satılan bir satış yeri betimlenmiştir. Satıcı masasında oturup müşteri beklemektedir. Yanında da içinde zeytinyağı olan amphoralar yanyana dizilmiş bir durumda yeralmaktadır.

. 6. yy. sonlarına tarihlenen siyah figür bir vazo üzerinde de olgun zeytinleri ellerindeki sırıklarla düşürmeye çalışan, yere düşenleri toplayan ve bir sepete koyan figürleri görmek olasıdır. Günümüzde de aynı yöntemle zeytin toplayanlara rastlamak mümkündür.

Stratonikeia antik kentinde bulunmuş ve Bodrum Sualtı Müzesinde saklanan İS. 1. yy. a tarihlenen Aias şişesinin bir yüzünde Aias’ın deliliği betimlenmiştir. Aias bir zeytin ağacının altında oturmaktadır. Çılgınlık halinde kendi arkadaşları sanarak koyunları öldürmüştür. Barış sembolü olarak bilinen Zeytin bitkisinin böyle bir vahşet sahnesinde kullanılması ilginçtir.

Zeytin ile ilgili diğer bir mitos da Nuh’un gemisi ile ilgilidir. Tufan sırasında günlerce karadan uzakta olan geminin kaptanı çevrede kara olup olmadığını anlamak üzere Kuzgun, Karga gibi kuşlar görevlendirmiştir. Ancak onlar karaya varıp geri dönmemişler bunun üzerine bir güvercin görevlendirir. Güvercin günler sonra ağzında bir zeytin dalıyla çıka gelir. Bu zeytin dalı müjdesi gemidekiler için bir umuttur. İnsanlara kızan ve onlara bu tufanı gönderen tanrı ile insan arasında bir barış sembolü olan zeytin dalı bundan böyle barış işareti olarak kabul edilmiştir.

Adem ve Havva mitosunda da zeytin ağacı yer almıştır. Adem ve Havva cennetten kovulduklarında çıplak olduklarının farkına varmışlar ve hemen bir Zeytin ağacı bulmuşlar ve onun dallarıyla örtünmüşlerdir. Adem’in teninin rengi zeytunidir. İbrani mitoslarına göre Zeytuni rengindeki ten kutsaldır.

Kabul edilen bir Mitosa göre de Adem öldükten sonra mezarının üstünde üç ağaç büyümüştür. Bunlar Zeytin, Sedir ve Servi ağaçlarıdır.

Tevrat’ta Davut kendisini bir zeytin ağacıyla bir tutar.

Evliya Çelebi Konstantin ya da Çemberliteş adı verilen sütunun üzerinde Sığırcık Kuşuna benzer bir tılsım olduğundan bahseder. Bu kuş senede bir kez çırpınarak ötermiş. Bunu duyan diğer kuşlar gagaları ya da pençeleri ile zeytin getirirlermiş.

Merhum Prof.Dr. Güven Bakır Klazomenai antik şehrinde yaptığı bilimsel arkeolojik kazılarda bulduğu antik Zeytinyağı işliğini Restore etmiş ve işlevini gösteren antik çağ eklemelerini yeniden tasarlayarak halkın ve bilim dünyasının bilgisine sunmuştur.

Sayın Ayşe Aktül-Schafer yazdığı ” Zeytini Kuşlar Diker ” adlı kitabında Zeytin ve Zeytinyağı ile ilgili önemli bilgiler vermektedir. Yazara göre Zeytin çeşitlerine Memecik, Uslu, Samanlı, Ayvalık, Eşek Zeytini, Çilli, Erkence, Domat, Gemlik ve Edincik Su gibi isimler verilmektedir.

Zeytin varlığıyla canlılara yuva ve yaşam nedeni olmuştur. Anadolu’da meyvesiyle ve yağıyla canlılara hayat vermiştir. Anadolu’daki canlılara şifa vermiştir, can vermiştir. Anadolu halkının inanışına göre yağı boğaz ağrısına, baş ağrısına ve mide ağrısına iyi gelen bir ilaç niteliğindedir.

Bu sihirli ağaç eskiden olduğu gibi günümüzde ve gelecekte de insanlara iyi gelecektir. Şifa dağıtmaya devam edecektir.