Kars’ın Kurtuluşunda 9. Ordu Komutanı Yakup Şevki Paşa ve Fahrettin Erdoğan

Yakup Şevki Paşa ( Subaşı ) 1875’de Harput’ta doğdu, Balkan Harbi, Birinci Dünya Harbi ve İstiklal Harbinde önemli görevlerde bulunur. Harp Okulu ve Harp Akademisinde hocalık yaptığı dönemde, Türk subayının iyi yetiştirilmesi doğrultusunda önemli çabalar sarf eder.  Kendisi Fransızca ve Almancayı çok iyi bildiği için harp silah ve gereçlerini teknoloji özelliklerini yakından izler, öğrencilerine tabıya derslerinde karargâh ve cephe hatları için planlı tatbikatlar yaptırır. Balkan harbi öncesinde binbaşı rütbesinde kendisine Çatalca, Gelibolu Müstahkem mevkiinin bölge savunulması için özel görev verilir. Yakup Şevki Paşa İstiklal harbinde 2. Ordu komutanlığı yaptığı dönemde,  Atatürk tarafından her durumda görüşlerine önem vererek,” hocam “ diye hitap ettiği bilinmektedir. Çanakkale’de XIX. Kolordu Komutanlığı görevindeki başarıları karşısında 1 Ekim 1915’de Tuğgeneral (Mirliva) rütbesine terfi eder. Yetkili makamlara; aldığı her görevde çok yönlü durum ve gözlem raporları vermeyi kendisine prensip edinmiştir. General rütbesindeki yeni görev yeri olarak Almanlarla müşterek cephe olan, Galiçya XV. Kolordu Komutanlığı görevi verilir. Alman genelkurmayı kendisini karargâh arkadaşlarıyla birlikte Berlin’de saraya davet ederler. Sarayın girişinde Almanya, Avusturalya – Macaristan ve Romanya devletlerinin bayrakları asılıdır. Ancak Türk bayrağı yoktur. Saraya girmeden arkadaşlarına geri dönüş talimatı verir. Almanlar şaşkındır. Kendisine ulaşılır. Durum anlaşılınca özür dilenir ve sarayın kapısına Türk bayrağı asılır. Yakup Şevki Paşa mütevazı olduğu kadar vakur bir askerdir. Almanlarla Galiçya cephesinde müşterek görevlerde bazı komuta karalarında sık görüş ayrılıkları yaşanırsa da sonuçta diplomasiye bağlı doğrusal bir çözüme bağlanır.

Rus imparatorluğu 1 Ağustos 1914’de Fransa ve İngiltere’nin yanında birinci dünya savaşına katılır. Rus hükümeti savaşın kısa süreceğini tahmin etmektedir. Birkaç ay içinde cephe gerisinin destek hizmetlerinde aksamalar başlar. Birinci dünya savaşına katılan ülkelerin bir kısmının ordularında yiyecek sıkıntısı baş gösterir.  Bolşevik ihtilali nedeniyle Rusya içlerinde Kafkasya da yoksulluk ve açlık sorunları ağırlaşır. Kafkas cephesinde nakliye ve ulaşımda ciddi sorunlar yaşanmaktadır. Yakup Şevki Paşa 9. Ordunun erzak ve iaşe ihtiyaçlarını planlı olarak izler; Buğday, arpa, kuru erzak, peksimet ve hayvan yemi stoklarına öncelik veren düzenlemeleri takip etmektedir. Bu durumu göz önüne alarak Türk ordusunun erzak ve peksimet stoklarına oldukça önem verilmektedir.[1] Sadrazam damat Ferit Paşa hükümetince 9. Ordunun Komutanlığının lav edilmesi istenmesi üzerine; 9. Ordu ihtiyacı için depolanan, 20.000 ton erzak Yakup Şefik Paşa tarafından, Kurtuluş Savaşı ihtiyaçları için Batı Anadolu içlerine özel olarak sevk edilmesini sağlar.

1. Meşrutiyet sonrasında Türk Ordusunun ihtiyacı için erzak depolarında saklanan peksimet stokları,

Yakup Şevki Paşa Galiçya cephesinde ki XV. Kolordu Komutanlığı görevinden sonra 7 Haziran 1918’de 9. Ordu Komutanlığına atanır; 9.Ordunun görev alanı Güney Kafkasya’da Batum’dan Tebriz’e kadar 1000 kilometre karelik geniş bir alanı kapsamaktadır. Birinci Dünya savaşından yenik çıkan Rusya’da 1917 yılında Bolşevik ihtilaline bağlı olarak ordu ve devlet yönetiminde karmaşa yaşanmaktadır. 9. Ordu Güney Kafkasların içlerine çekilirken, Rusya 1917 ihtilali nedeniyle 3.Mart 1918 Brest-Litovsk Antlaşması şartlarında yer alan Elvye-i Selase ( üç şehir, Kars Ardahan Batum ) terk ederken işgal bölgesinden çekilir. Silah ve teçhizatlarının önemli bir kısmını kendi içindeki Ermeni askerleri ve çetelerine bırakır. Bu durum; Rus ordusu geri çekilirken, çekilme öncesinde kendi içine bulunan gönüllü Ermeni askerleri ve Anadolu’da oluşturulan 20.000 kişilik Ermeni çetelerine planlı destek vererek, Kars’ta Türk Müslüman sivil halka karşı toplu katliam yapmasına neden olur.[2]

Yakup Şevki Paşa 3.Mart 1918 Brest-Litovsk Antlaşmasından sonra 14 Nisan 1918’de Batum’u Ermeni işgalinden kurtarır. On bir gün sonra 25 Nisan 1918’de Kars’ı geri alır. 15 Mayıs 1918’de Ahıska, Batum, 26 Mayıs 1918’de Karakilise ( Ağrı ) Iğdır’ı işgalden kurtarır. [3]

Fahrettin Erdoğan 1874’de Sivas / Divriğde doğar. İstanbul’a amcasının yanına gider. Namık Kemal ve Mithat Paşanın yarattığı vatan, hürriyet, özgürlük düşüncelerine destek veren kitlelere katıltılır. II. Abdülhamit’in zaptiye takibine uğrar. İstanbul’dan ayrılmak durumunda kalır. Bulgaristan’a gider bölgede Türk Müslüman halkın sosyal yaşamlarıyla ilgili gözlemlerde bulunur. Romanya’ya üzerinden 1914 de Batum, Ardahan, Sarıkamış’ın Asbuğa köyüne akrabalarının yanına gelir. Rus ve İngiliz işgal güçlerinin 1914 yılında Rus ve Ermenilerin Kars’ta Müslüman Türk halkına yapılan zulüm ve katliam karşısında İttihat-ı İslam Cemiyet kuruluşunu gerçekleştirir. Rus ve Ermenilere karşıt mücadele hazırlıkları başlatır. Durumu izleyen Rus Ermeni zaptiyeleri Fahrettin Erdoğan’ın Sarıkamış’ta Asbuğa köyündeki evini basar. Amcası İsmail Ağa Efendinin 10.000 altını gasp edilir. İki yeğeni şehit edilir. Çıkan çatışmada göğsünden yaralı olarak tutuklanır, Sibirya’ya Orenburg’a sürgüne gönderilir. 1917 yılına kadar dört yıl sürgünde kalır. Esaretten kaçar, Buhara, Bakü üzerinden tekrar Kars’a döner.

Fahrettin Erdoğan 1917  – 1921 yıkına kadar 4 yıl Kars’ın ilhak ve işgalden kurtulması için, amcası İsmail Ağa Efendi ve beş arkadaşıyla birlikte, Kars, Ardahan, Göle, Oltu, Çıldır, Arpaçay, Kağızman’ın köylerini iki buçuk ay gezerek Türk ve Müslüman bölge halkının ulusal mücadele yönünde örgütlenmesi doğrultusunda çalışmalar yapar. Halkın ileri gelenleriyle görüşür. Milis kuvvetleri hazırlıkları yapılmasını anlatır. Topraklarını terk ederek ya da satarak göç etmelerini önlemek için ulusal mücadele örgütlemesi çalışmaları başlatır.[4]

Fahrettin Erdoğan bu mücadele içeresinde Kars, Ardahan, Iğdır Milli İslam Şura hükümetlerini birleştirerek Cenub–i Garbi Kafkas Cumhuriyet Hükümeti’nin kuruluşunu gerçekleştirir. Cihangiroğlu İbrahim Bey’in Cumhurbaşkanı olduğu hükümette Hariciye Nazırlığını Yapar, Erzurum Kongresine katılır. Harp sahasında kimsesiz kalan 600 Türk çocuğu koruma altına alarak okullara yerleştirir. TBMM 1. Dönem milletvekili olduğu dönemlerde Atatürk’ün talimatıyla çocuk esirgeme kurumunun kurulmasına öncülük eder.

3 Mart 1918’de Sadrazam Talat Paşa’nın başkanlığında Brest-Litovsk Anlaşması imzalanır. Osmanlı devleti 42 yıl işgalde kalan, “ Elviye-i Selase olarak tanımlanan bölge ( Batum, Kars, Ardahan ) yeniden Türk topraklarına katılır. “ 9. Ordu Komutanı Yakup Şevki Paşa hazırlıklarını tamlayarak; Oltu, Artvin, Ardahan, Batum ve Karsı Rusya’dan geri alır. Türk topraklarına katılan bölgede Yakup Şevki Paşa ve Fahrettin Erdoğan’ın başlattığı milis güçleri ve mülki ve adli teşkilatı çalışmalarını hızlandırır.

8 Ocak 1918 tarihinde ABD Kongresi’nde Başkanı Wilson prensipleri olarak kararlaştırılan “ Her millet kendi kaderini tayin haklarını tanımlayan bildirisi yayınlanır.”  Kars, Ardahan, Artvin 12 Haziran 1918’de bölge halkı için yapılan plebisitle düzenlenen çoğunluk kararıyla bölge halk yeniden Osmanlı devletine katılır. Buna pareler Arpaçay’ın doğusundaki Ahıska, Ahılkelek, Iğdır, Nahcivan da yerel kuruluşlar oluşturulur.

Birinci Dünya Savaşının sona ermesiyle 30 Ekim 1918’de İngiliz işgal güçleri Mondros Mütarekesi gerekçe gösterilerek. 24 Aralık 1919 tarihinde iki gemi, 7.000 askerle Batum’u işgal eder. İşgal komutanı İngiliz General W.M. Thompson 26 Mart 1919’da Kars’a gelir. İngiliz Albay Temperliyi vali olarak atadığını açıklar. İngilizlerin siyasi hedeflerinde; Türk ordusunun bölgeden kısa zamanda geri çekilmesini sağlayarak bölgede Ermeni, Gürcü ve Aşiret devletinin kurulması hedeflenmektedir. İngiliz işgal kuvvetleri, Mondros mütarekesine göre bölge sınırlarının 1914 sınırlarına geri çekilmesi ve Osmanlı ordularının Kafkasya’yı boşaltmasını ister. İngilizlerin ısrarına rağmen, 9. Ordu Komutanı Yakup Şevki Paşa Kars’tan çekilmesini iki buçuk ay geciktirir. Bu süre içeresinde Elviye-ı Selase bölgesinde Milli İslam Şura hükümetlerinin kurulmasını destekler. Bölgede hızla oluşturulan milis teşkilatları ve Milli İslam Şura Hükümetleri İngilizleri telaşlandırır. [5]  Ne yazık ki bu sırada İngiliz işgal güçlerinin isteği doğrultusunda, Sadrazam Damat Ferit hükümeti, 26 Aralık 1919’de Kars ve Ardahan’ını kurtarılması için kurulan “ Kars Cenubi Garbi Kafkas Hükümetinin”  kapatılmasını ve 9. Ordunun bölgeden çekilmesi talimatını verir. [6]

Batum ve bölgesinin İngiliz işgal kuvvetleri 1919 yılında bir yıllık dönemde Kars’a iki general bir albay bir yarbay rütbesinde dört ayrı vali görevlendir. Valiler Kars Mutasarrıflığı ve Milli İslam Şura Hükümetlerini zora sokacak hile ve tehditlerinin ardı arkası kesilmez. Her bir vali ayrı ayrı; Kafkasya’dan toplanan on vagonla Ermeni kafilesini Kars Kızılçakçak tren istasyonundan geçirerek, Kars’a yerleştirmesini ister, Kafkas bölgesindeki Ermeniler için buğday ve erzak verilmesi talep eder. Ancak Kars milli şura hükümetleri bu isteklere karşı kararlı bir şekilde karşı çıkar. İngilizlerin temel amacı, bölgedeki Türk varlığına son verdirerek bölgede Gürcü ve Ermeni devleti kurulmasını geçekleştirmektir.

Bu durum Kars’ta Türk Müslüman halkın yeniden Ermeni katliamı ve yağmasına maruz kalmasının telaş ve endişesi artar. Durumun vahametini gören Kars, Sarıkamış Kağızman, Ardahan, Artvin, Batum, Nahcivan, Kamerli, Ahılkelek, Ahıska milis güçleri temsilcileri hızla Milli İslam Şura hükümetlerinin kurulmasını başlatır. Bölge halkının ulusal dayanışma çalışmaları için gerekli desteği; 9. Ordu komutanı Yakup Şevki Paşa ( Subaşı ) ve Sarıkamışlı Piroğlu Fahrettin Erdoğan’ın çabalarıyla gerçekleşir.

Bir başka yönde Kağızmanlı Ali Rıza, Karslı Sarıhaliloğlu Muhlis, Mamiloğlu Tevhidüddin, Borçkalılı Kepenekçi Emin Ağa’nın katılımıyla Piroğlu Fahrettin Erdoğan, başkanlığında [7] 5 Kasım 1918’de Kars İslam Şurası kurulur. Bölge için bu durum, Elviye-i Selase’yi oluşturan; Kars, Ardahan, Batum’un ulusal mücadelesi için önemli bir başlangıçtır.  Fahrettin Erdoğan Kars, Sarıkamış köylerini dolaşarak yerel haktan 500 kişilik milis gücü oluşturur. IX. Tümen Komutanı Halit Paşa’nın ( Karsıalan ) bölge köyleri için rehberler görevlendirir. Yeni oluşturulan milis kuvvetleri için askeri eğitimleri yaptırılır, silah ve cephane ihtiyaçları karşılanır. [8]

Kars, Ardahan, Artvin Halkı, 9. Ordu Komutanı Yakup Şevki Paşa ve Kars Sancağı Mutasarrıfı Hilmi Uran Bey’e müracaat ederek Türk ordusunun bölgeden çekilmemesi için ısrarda bulunur. Her bir bölgede yeni kurulan milis güçlerine ve halka silah teçhizat verilmesini isterler. Yakup Şevki Paşa Kars’ta bulunan 12 Tümen’in 36. Alay Komutanı Zileli Emin Beye talimat vererek Milli İslam Şurası hükümetine destek verilmesini ister.

Birinci Kars İslam Şurası Kongresi 15 Ocak 1918’de “ Milli İslam Şurası Merkezi Umumisi ” ismi ile yeniden toplanır. Başkanlığına Piroğlu Fahrettin, yardımcılığına Kepenekçi Emin Ağa getirilir. Bu toplantıda Kars genlinde kazalarda millî şura kuruluşlarına destek verilmesi sağlanır. “Toplantıya katılan 17 kişi hükümet için para bağışında bulunur, ayrıca herkesin bulunduğu bölgede kanının son damlasının dökülünceye kadar çalışacağına dair ant içip ayrılır. “ [9]

29 Ekim 1918 Merkezi Ahıska’da olan kurulan Ahıska hükümeti ve 3 Aralık 1918’de kurulan Iğdır ( Aras )  hükümeti ve Batum Milli İslam Şura hükümetleri 5 Kasım 1918’de Kars Milli İslam Şurası Hürmeti bünyesine katılır. Toplantıya katılan üye sayısı sekizden on ikiye çıkarılır. 30 Kasım 1918’de tekrar toplanan KARS MİLLİ İSLAM ŞURASI HÜKÜMETİ çalışmalarına 70 temsilci katılır. Başkanlığına oy birliği ile Süregelen Kaymakamı Cihangiroğlu İbrahim Bey seçilir.

 30 Kasım 1918 tarihinde Kars’ta toplanan ikinci büyük kongrede KARS İSLAM MİLLİ ŞURASI HÜKÜMET’İ genişletilerek Kars, Oltu, Kağızman, Iğdır, Sarıkamış, Ardahan, Ahılkelek, Ahıska ve Batum sancaklarında yaşayan halk, ulusal mücadele yönünde örgütlenmesi sağlanır. İkinci Kars Kongresi ile bağımsızlığa giden yolda önemli adımlar atılır. 9 Ocak 1919’da II. Ardahan kongresinde alınan kararlar gereği kurulacak olan “ Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti “ için devam eden çalışmaları hızlandırılır. 

17-18 Ocak 1919’da Üçüncü BÜYÜK KARS MİLLİ İSLAM KONGRESİ yapılır. Kongreye Elviye-i Selase’in  (Kars, Ardahan, Batum Nahcivan ) sancaklarından katılan 131 meclis üyenin katkılarıyla ulusal bir hükümetin kuruluşu sağlanır. Toplantıda hükümetin adı “ GÜNEY BATI KAFKASYA GEÇİCİ HÜKÜMETİ ”olarak değiştirilir. Hükümete Kars, Ardahan, Batum sancakları ve kazaları ile Nahcivan, Ordubad, Culfa, Agıska, ve Ahılkelek bölgelerinin bağlı olması kararlaştırılır. Başkanlığına Cumhurbaşkanlığı sıfatıyla Cihangiroğlu İbrahim Bey seçilir.

Bu kongrenin en önemli özelliği 131 milletvekili parlamentosu ve on iki üyeden oluşan bakanlar kurulunun seçilmiş olmasıdır. Büyük kongrenin amacı; İngilizlerin Ermeni, Gürcü Devleti kurulması isteğine karşıt Kars’ta teşkilatlı bir Türk hükümeti varlığının oluşturulması sağlanır. Kongre çalışmalarında; Devletin temel niteliklerini tanımlayan;  bayrak, dil, ulusal sınırları kararlaştırılır. Cenubi Garbi Güney Batı Kafkas Cumhuriyet hükümetinin hazırladığı 18 maddelik Anayasa yazılı olarak Dünya kamuoyuna duyurulur.[10]

Yapılan seçimlerde, Parlamento Reisi – Çıldırlı Dr. Esat Bey, Dâhiliye Nazırı – Kağızmanlı Ali Rıza Ataman, Adliye Nazırı – Erivanlı Hakim Ağabababeyoğlu Abbas Ali Bey, Hariciye Nazırı – Sarıkamışlı Piroğlu Fahrettin Erdoğan, Harbiye Nazırı – Cihangiroğlu Hasan Han Aydın, Maliye Nazırı – Gümrülü Hüdaibeyoglu Mehmet Bey, Maarif Nazırı –  Hasanbeyoğlu Mehmet Bey,  İaşe Nazırı – Gümrülü himmet Ağaoğlu Yusuf Bey, Nafia Nazırı –  İrevanlı Mühendis Mehmet Bey, Ziraat Ve Orman Ticaret Nazırı – Ali Ekber Nazım Bey, P.T.T. Umum Müdürü – Muhlis Ataman Bey, D.D.Y.Umum Müdürü – Karaçantalı Hacıoğlu Ahmet Bey, Adli işler için – Reis Revanlı Abbas Ali Bey, Müddeiumumi – Revanlı Kazım Beyzade Mehmet Bey seçilir. 25 Mart 1919 tarihinde İngiliz İşgal Kuvvetleri Komiseri Amiral Gough – Calthorpe’in talimatıyla Kars “ Güneybatı Kafkas Cumhuriyet Hükümeti “ üyelerini İngiliz işgal kuvvetlerince tutuklattırır. Malta adasına sürgüne gönderir. Hariciye Nazırı Fahrettin Erdoğan hükümet bütçesine para temini için Erzurum’da olduğundan tutuklanmaz.

1877-1878 Osmanlı Rus savaşı sonunda Kars, Artvin, Ardahan 42 yıl boyunca 1918 yılına kadar Rus işgalinde kalır. Birinci dünya harbi sonunda 3 Mart 1918’de Brest – Litovsk antlaşmasıyla üç sancak geri alınır.

Bu defa 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi gerekçe gösterilerek bölge İngiliz işgaline maruz kalır. Buna karşın Kars’ta Türk Müslüman halkı tarafından her türlü imkânsızlıklar içerisinde silahlı milis güçleri oluşturulur. İstiklal savaşı öncesinde Kars’ta kurulan hükümetler tarafından bağımsızlık mücadelesi başlatılır. Az sayıda aydın ve erdemli yurtsever insanların kararlı mücadelesi ile Kars, Artvin, Ardahan yeniden geri alınarak, TC hükümeti topraklarına katılır.

İsmail BOZKURT

[1] Prof. Dr. Sina Akşin Hz. Fahri Özdemir İmparatorluktan Ulusa, Palamut Yayınları İst. 2017 Sf.66

[2] Nurhan Aydın, Elif Ergün, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarih Dergisi 31 Mayıs 2019,Sf. 301

[3] Mareşal F. Çakmak 1. Dünya Savaşında Doğu Cephesi Gen. Kur. Bşk. lığı yayınları Sf.237

[4] Fahrettin ERDOGAN Türk Ellerinde Hatıralarım, TC Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998 Sf.15

[5] Fahrettin ERDOGAN Türk Ellerinde Hatıralarım, TC Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998

[6] Murat KÜÇÜKKURGULU Atatürk Ün. Atatürk Dergisi Doç. Dr. G. Çağlar özel sayı Temmuz 2002 Sf. 249

[7] Meliha Selmanpakoğlu Baba Resul’dan Bugüne Bir Ailenin Tarihi İzleri, Ankara 2022, Sf. 101

[8] Nebahat Arslan, Süleyman Tekir, Cenub-İ Garbi Kafkas Hükümeti’nden, TBMM Fahrettin Erdoğan 2010 Makale

[9] Fahrettin ERDOGAN Türk Ellerinde Hatıralarım, TC Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998, Sf. 205

[10] Serpil SÜRMELİ Atatürk Ün. Atatürk Dergisi Doç. Dr. G. Çağlar özel sayı Temmuz 2002 Sf. 89