Tarihi Harita Ve Planlarda Batı Anadolu /Nezih Başgelen Bodrum Gündem Yazıları…

Dibeklihan Kültür ve Sanat Köyü 16 Temmuz 2019 Salı akşamı Nezih Başgelen’i konul etti.

Fatih Bozoğlu/Bodrum Gündem

Nezih Başgelen “Anadolu Haritaları, Batı Anadolu ve Karia Haritacılığı” üzerine oldukça dikkat çekici bir konferans gerçekleştirdi. Nezih Başgelen’in  “Anadolu Haritaları, Batı Anadolu ve Karia Haritacılığı” konulu söyleşisine Çetin Doğan Paşa, bir çok tanınmış arkeolog ve diplomat ile birlikte Dibeklihan Dostları yoğun ilgi gösterdi.

Nezih Başgelen konferansın sonunda Karadeniz kıyısından haritalar ve Ünye’nin eski fotoğrafları ile birlikte Dibeklihan Dostu iş insanı Arif Vidinli’yi de andı.

Eski Plan ve Haritalarda Batı Anadolu ve Karya konulu konferans ile ilgili olarak Arkeolog-Editör Arkeoloji ve Sanat Dergisi / Yayınlarının kurucu sahibi Nezih Başgelen Bodrum Gündem okurları için bir makale hazırladı.

Tarihi Harita Ve Planlarda Batı Anadolu… 

Doğanın belirli kanunları olduğunu gözlemleyen bilimin Miletoslu öncüleri, M.Ö. VI. yüzyılda doğa olaylarının yorumlanmasını dinsel kalıpların dışında eleştirel düşünce yöntemi ile özgürce ele almışlar ve bugünkü doğa bilimlerinin temellerini atmışlardır.

Yazdığı ilk doğabilim kitabı, geliştirdiği ilk kozmoloji, oluşturduğu ilk organik evrim teorisi yanı sıra dünyanın boşlukta durduğunu ilk söyleyen Miletli Anaksimandros aynı zamanda ilk dünya haritasını (pinaks) çizmiş İonialı bir öncüdür. Diğer bir Miletoslu Hekateios ise M.Ö. 500’lerde bilinen ilk coğrafya kitabını yazmıştır.

İskenderiyeli ünlü astronom ve matematikçi Claudius Ptolemaios (İ.S. 90168)’in sekiz ciltlik Geographike hypegesis (Coğrafya Kılavuzu) adlı eseri ve haritaları Ortaçağ’a kadar temel bir başvuru kaynağı olmuştur.

Roma Dönemi’nden günümüze ulaşan tek yol haritası (itinerarium) ise ünlü Peutinger Haritası (Tabula Peutingeriana)’dır.  Colmar’lı (Alsace) bir keşişin 1265’te 12 parşömen yaprağına aktardığı bu eski bir Roma haritasının kopyası Itinerarium, (çoğul Itineraria) Roma İmparatorluğu’nda, Antik Çağ harita geleneğine göre düzenlenen, daha çok resmî görevle ya da özel olarak seyahat edenlerce kullanılan seyahat elkitabı ya da yol haritasıdır. Conradus Celtis tarafından 1494’te bulunmuş ve arkadaşı Augsburglu Konrad Peutinger’e (1465-1547) miras bırakılmış haritanın orijinali bugün bir yaprağı eksik olarak Viyana’daki Ulusal Kütüphane’de korunmaktadır. Orijinalinin uzun (6,82 x 0,34 m) bir rulo halinde kullanıldığı anlaşılan haritada kuzey ile güney arasındaki uzaklıklar kısaltılmış, doğu ile batı arasındaki mesafeler ise orantısız uzatılmıştır. Trakya ve Anadolu yolları ve menzilleri ayrıntılı bir şekilde yer almaktadır.

Batı Anadolu kıyılarının en eski haritaları ise Cenevizli ve Venedikli denizcilerin portolanlarıdır. Bunlar içinde bilinen en eski örnek 1290 tarihli Pisana haritasıdır; XIV.  XVII. yüzyıllara ait günümüze ulaşan belli başlı örnekler içinde 1339 Angelico Dulcert, 1385 Guillelmus Solieri’nin, 1413 Mecia de Viladestes, 1420 Christoforo Buondelmonte, 1447 Gabriel de Vallsecha, 1462 Petrus Roselli, 1489 Albino de Canepa, 1502 Cantino, 1563 Giacomo de Maggiolo, 1565 Giorgio Sideri, 16001610 Nicolos Vourdopolos, 1620 Charlat Ambrosin, 1662 François Ollive portolanları Batı Anadolu kıyıları ve limanları açısından önemlidir.

Piri Reis, Kitab-ı Bahriye. İzmir Limanı, Eski Foça, Yeni Foça ve Karaburun Yarımadası. (Ayasofya Kütüphanesi No: 3161).

Piri Reis’in XVI. yüzyılın başında yazdığı Kitabı Bahriyesi’ndeki 215 portolan içindeki Batı Anadolu limanlarını gösteren haritalar ile Ali Macar’ın 1567’de hazırladığı “Haritai Bahriye”sindeki Batı Anadolu portolanı önemlidir. Büyük bilginimiz Katip Çelebi’nin (16081657) anıtsal eseri “Cihannüma”da 39 harita bulunmaktadır.

Alman gezgini C. Niebuhr, Yakındoğu’daki gezilerinin Anadolu bölümünü 1:775.000 ve 1:1.150.000 ölçekli haritalarla birlikte yayımlamıştır. Paris’teki Haritacılar Birliği’nin kurucularından Barbie du Bocaqe (1760-1825) Kont Choiseul  Gouffier’in maiyetinde 3 ciltlik anıtsal eseri Voyage Pittoresque de la Grèce’deki  Batı Anadolu haritalarının hazırlanmasında büyük emek harcamıştır. 1836’da Güney Anadolu’da inceleme yapan Spratt, 1835-40 arasında Osmanlı ordusunda görevli Alman subayı Helmuth von Moltke arazi ölçüler almışlar Anadolu’nun çeşitli haritalarını yapmışlardır.

Alman coğrafyacı ve haritacı Heinrich Kiepert’in 1845’te yayınladığı 1:1.000.000 ölçekli Karte von Kleinasien’ı (Küçük Asya haritası) uzun yıllar Türkiye için sürekli kullanılan tek genel harita olmuş ve daha sonraki haritaların da temel kaynağını oluşturmuştur. Ölümünden sonra oğlu Richard Kiepert, babasından kalan belgeleri değerlendirerek 190206 arasında Anadolu’nun 24 paftadan oluşan 1:400.000 ölçekli yeni bir haritasını yayımlamıştır. Alfred Philippson’un 1910-1915’te yayınladığı, altı paftadan oluşan 1:300.000 ölçekli Batı Anadolu topografya ve jeoloji haritası en önemli başvuru kaynaklarından biri olmuştur.

Bizde ise, Türk haritacılığının kurucusu sayılan Mehmed Şevki Paşa’nın hazırladığı bir program uyarınca 1909’dan itibaren arazide harita çıkarılmaya başlanmış, bütün ülkeyi kapsayan 1/25.000’lik haritaların yapılmasına girişilmiştir. 1934’te sekiz paftadan oluşan 1:800.000 ölçekli Türkiye Haritası yayınlanmıştır.

Dibeklihan’da yaptığımız konuşmada, Ptolemaios’la başlayarak  erken baskılardan Osmanlı döneminin sonuna kadar, koleksiyonumuzda yer alan haritalardan ve çeşitli yayınlardaki planlardan seçtiğimiz Batı Anadolu’yla ilgili çeşitli harita ve planları genel hatlarıyla tanıtmaya çalıştık.